گونه های شبستان مسجد و تراکم و پراکندگی هر تشریفات مشهد مورد از آن ها در معماری کشور‌ایران مشاهده میشود. این دور و بر را می قدرت مسطح و مسقف و از هر چهار سو بسته ی تعریف و تمجید کرد که در آن نماز گزارده میشود و دسترسی نمازگزاران به آن، با به کار گیری از یک یا این که چندین درب فراهم میگردد. هرچند کاربست واژه و کلمه ی شبستان برای دلالت بر اینگونه فضاهایی در مسجدها، امـری دیرینه وجود ندارد و از حدود سـده ی دوازدهم هجری قمری میباشد که در متن‌ها تاریخی، کلمه ی شبستان را به معنی فضای نمازخانه ای مسجدها به شغل برده اند.
در واقع این کلمه در گذر مجال، معانی متفاوتی به خویش گرفته میباشد؛ از جملـه سـرای زنان، حرمسرا ، گرمخانه، مکان دلگیر، خوابگاه، منزل، مکان بدون نور، غار ، نمازخانه ی مسجدها ، خلوت منزل. باری تمرکز این جستار بر معنای نمازخانه مسجد تعریف و تمجید شده.
مجموعاَ مدل شبستانی خط سیری معمولی و سرراست را در دست کاربر می‌گذارد. تغییر تحول احساس گوشه و کنار در دور و اطراف های گشوده و بسته به یک باره و فارغ از پیشگفتار چینی واقعه می افتد. طرح معماری آن فقط به پاسخی معمولی و مصرح به نیازهای کارکردی بسنده می نماید، که به عبارتی اقامه نماز میباشد. در اینگونه الگویی قابلیت و امکان تجارب فضایی و سلسله مراتبی برای استفاده کننده فراهم نمیشود و وی شم حضور در جای را به خیر تجربیات نمی نماید در‌صورتی‌که که الگوی چهار ایوانی دارنده روندی بغرنج خیس و پیرایش فضایی توسعه یافته تری میباشد.
با اضافه کردن تراس، خط سیر کم آب مدل شبستانی به الگویی جالب از تجربه متنوع فضایی تبدیل میگردد. تغییر‌و تحول جای از فضای گشوده و بسته از روش فیلتری نصفه گشوده به نام حیاط شکل میگیرد که به هر دو محیط قرابت دارااست. همینطور دسترسی به مقدس ترین فضای مسجد یا این که به عبارتی محراب، با طی کردن سلسله مراتب و حریم بندی واقعه می افتد. وصال به فضای محراب نیاز به مهیا سازی قلبی و خیالی داراست.
عبور از تراس رفیع مسجد با شکوه لایتناهیش نمازگزار را به خرد بودنش در قبال بزرگی پروردگار باخبر می سازد. فضای رازآلود تراس که بر تاثیر گستردگی بعد ها در طول، بازی های فروغ و روشنایی و سایه طرح های پرپیچ و تاب تزیینی و مقرنس های پرابهام تاسیس شده است. شخص را از اذهان معاش روزانه بیرون و متوجه حضور در فضایی شیخ می نماید. معماری تراس این استعداد کم عقل را ساخت می نماید تا نماز رمز و نیازی باشد با تک تک وجود. این‌راه حل معمارانه چگونگی حضور در فضای معنوی مسجد را افزایش می دهد، در حالی که دسترسی بدون واسطه به فضای اساسی در مساجد شبستانی مجال شایستگی دیوانه را از نمازگزار میگیرد.
درباره قسمتی از مسجدهای گرانقدر